İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatı Yazarları ve Eserleri

Türk edebiyatı çeşitli dönemlere ayrılmıştır. İslamiyet öncesi Türk edebiyatı ise Türklerin Orta Asya dönemini kapsamaktadır. Bu dönemde Türkler göçebe bir hayat tarzına sahiptir. Bu nedenle yazılı eserlerden çok sözlü eserlere rastlamak mümkündür. Çoğunlukla anonim ürünleri içeren İslamiyet öncesi Türk edebiyatı sözlü ve yazılı olmak üzere iki bölümde incelenir. İslamiyet öncesi Türk edebiyatı destan ağırlıklı olarak oluştuğu için bu dönem “Destan Dönemi”  olarak da bilinmektedir. İslamiyet öncesi Türk edebiyatı özelliklerine ve bu dönemdeki eserlere yer verdiğimiz yazımızı okumaya devam edebilirsiniz. 

İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatı’nın Özellikleri Nelerdir?

İslamiyet öncesi Türk edebiyatı bilinmeyen bir dönemden başlayarak 11. Yüzyıla kadar etkisini göstermiştir. O dönemde Türkler, Şamanizm ve Budizm gibi dinlerin etkisinde kalmıştır. Eserler biçim, ölçü ve dil bakımından tamamen öz Türkçe ile oluşturulmuştur. Eserlerde genellikle doğa, kahramanlık ve aşk temaları işlenmiştir. İslamiyet öncesi Türk edebiyatı sözlü ve yazılı olmak üzere iki bölüm halinde incelenebilir. 

Sözlü Dönem

Türklerin yazı ile tanışmasından önceki dönemi kapsar. Nesilden nesile kulaktan kulağa geçerek aktarılmıştır. Sözlü edebiyat, o dönemde yaygın olan yuğ, sığır ve şölen adı verilen dinsel törenler ile oluşmuştur. Sözlü edebiyat döneminde oluşturulan destanlarda kahramanlık konuları, koşuk adı verilen eserlerde ise aşk ve doğa konuları işlenmiştir. Eserler milli ölçümüz olan hece ölçüsü ve duru bir Türkçe ile yazılmış, yarım uyak kullanılmıştır. Eserlerin nazım birimi ise dörtlüktür. Sözlü dönem eserleri anonim olmakla birlikte şiir ve müzik iç içe tutulmuştur. Sözlü dönem edebiyatında ozanlar hekimlik, büyücülük gibi meslekleri yürüterek toplumun saygın ve üstün kişileri olarak kabul edilmiştir. Bu ozanlara “şaman, kam, baskı, ozan” gibi isimler verilmiştir. Yas törenlerinde söylenen ve Divan edebiyatındaki mersiyenin karşılığı olan sagu; şölenlerde kopuz adı verilen bir saz eşliğinde söylenen koşuk; atasözü olarak adlandırılan sav ve destanlar İslamiyet öncesi Türk edebiyatında sözlü döneme ait ürünler arasında yer alır. Bu ürünlere birkaç örnek vermek gerekirse;

Koşuk

Kızıl sarıg arkaşıp 

Yipgün yaşıl yüzkeşip

Bir bir kerü yörkeşip

Yalnguk anı tanglaşur

Sav

Agılda oglak togsa arıkta otı öner

Sagu

Alp Er Tunga öldi mü

Isız acun kaldı mu

Özlek öçin aldı mu

Emdi yürek yırtılur

Yazılı Dönem

Türklerin yazı ile ne zaman ve nasıl tanıştığı kesin olarak bilinmemektedir. Bu dönemde Uygurca ve Göktürkçe olmak üzere iki dil yaygın olarak kullanılmıştır. Sözlü edebiyat döneminde oluşturulmuş atasözleri ve destanlar bu dönemde yazıya geçirilmiştir. Bu döneme ait en eski yazıtlar Orhun Kitabeleri olarak bilinmektedir ve İslamiyet öncesi Türk edebiyatının ilk yazılı ürünleri olarak kabul edilmektedir. Yazılı dönemde hem din hem de din dışı konular işlenmiştir. Göktürk Yazıtları, Kültigin Anıtı, Bilge Kağan Anıtı ve Tonyukuk Anıtı bu dönemde oluşturulmuş eserlerdir. 

İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatı Yazarları

İslamiyet öncesi Türk edebiyatı için bilinen yazılı ürün sayısı son derce azdır. O dönemin en ünlü eserleri Orhun Yazıtları ve Uygur Metinleridir. Türklerin bilinen ilk alfabesi olan Göktürk alfabesiyle yazılan Orhun Yazıtları, yabancı bir dilin etkisinden uzak yalın bir dille yazılmıştır. Orhun Yazıtlarında Göktürklerin bağımsızlıkları için Çinlilerle olan mücadeleleri anlatılmaktadır. Aynı zamanda bu yazıtlarda Türk ulusuna seslenilmiş, birlik ve beraberlik içinde yaşamaları için öğütler verilmiştir. Yazıtlar Bilge Tonyukuk ve Yolluğ Tigin tarafından yazılmıştır. Orhun Yazıtları günümüzde Moğolistan sınırları içinde yer almaktadır. Uygur alfabesi kullanılarak yazılan Uygur Metinleri ise Budizm ve Maniheizm dinlerinin temel ilkelerini anlatır.

Türklerin İslamiyet ile tanışmasının ardından, Kaşgarlı Mahmut İslamiyet öncesi Türk edebiyatı sözlü dönemine ait eserleri adlı eserinde toplamıştır. Kaşgarlı Mahmut’un Türk dilinin zenginliğini göstermeyi amaçlayarak kaleme aldığı Divan-ı Lügatit Türk İslâmiyet öncesi Türk edebiyatını, tarihini, coğrafyasını, folklorunu, mitolojisini aydınlatan ansiklopedik bir eserdir. 

İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatı Eserleri

Uygurlardan günümüze ulaşan eserler şu şekildedir;

• Altun Yaruk (Altın Işık): Budizm’in kutsal kitabı olarak kabul edilir. 700 sayfalık bu metinde Budizm’in inanç felsefesi ve temelleri etkileyici bir dil ile anlatılmıştır. 
• Sekiz Yükmek (Sekiz Yığın): Budizm’e ait bilgilerin yer aldığı bir eserdir.
• Kalyanamkara ve Papamkara Hikâyesi (İyi Düşünceli Prens ile Kötü Düşünceli Prens Öyküsü): İki kardeş arasında geçen olayların anlatıldığı bir hikâyedir.
• Irk Bitig (Fal Kitabı): bir fal kitabı olan Irk Bitig, Mani dinine ait Göktürk harfleriyle yazılmıştır. 

İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatı Destanları

• Yaratılış Destanı
• Alp Er Tunga Destanı
• Şu Destanı
• Türeyiş Destanı
• Göç Destanı

İslamiyet öncesi Türk edebiyatı dönemi Destan Dönemi olarak da bilinir ve destanlar yapıları itibari ile herkes tarafından son derece merak edilen bir konudur. İslamiyet öncesi Türk edebiyatına ait destanları şu şekilde örneklendirebiliriz;

Yaratılış Destanı

Türklerin Altay-Yakut zamanında oluşan bir destandır. İlk Türk destanları arasında yer alır. Tanrı Kayra Han’ın dünyayı ve insanı yaratması işlenmiştir.

Alp Er Tunga Destanı

Alp Er Tunga, M.Ö. VII. Yüzyılda yaşamış bir Saka hükümdarıdır. İran’la uzun süren savaşlar gerçekleştirmiştir. Alp Er Tunga Destanı’nda bu hükümdarın kahramanlıklarını anlatır. 

Şu Destanı

Şu ismindeki Saka hükümdarı döneminde gerçekleşen olayları anlatır. Destanda Türklerin Makedonyalı İskender’le mücadeleleri konu alınmıştır. 

Türeyiş Destanı

Hun beylerinden birinin, iki kızını Tanrı olduğuna inandıkları bir kurtla evlendirmesi ve bu kurttan çoğalmalarını anlatır.

Göç Destanı

Destanda, Uygurların kutsal saydıkları bir taşı Çinlilere vermesiyle birlikte yaşanan felaketlerin ardından gerçekleşen göç anlatılmaktadır.

Bu yazımızda İslamiyet öncesi Türk edebiyatı döneminin genel özelliklerine ve bu dönemde ortaya çıkan eserlere yer verdik. Keyifli okumalar dileriz.  Eğer videolu bir şekilde izlemek isterseniz aşağıdaki başlat tuşuna basabilirsiniz.

İlginizi Çekebilir: Romantizm Akımının Özellikleri Nelerdir?